Chào bạn, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu về một nhóm bệnh rất phổ biến mà hầu như ai cũng đã từng gặp ít nhất một lần trong đời: các bệnh về đường hô hấp trên. Chắc hẳn bạn đã từng trải qua cảm giác hắt hơi, sổ mũi, đau họng hay ho khan khó chịu rồi đúng không? Vậy, viêm đường hô hấp trên là gì và tại sao chúng ta lại dễ mắc phải các bệnh này đến vậy? Hãy cùng tôi khám phá để hiểu rõ hơn và biết cách bảo vệ sức khỏe của mình nhé!
Viêm đường hô hấp trên là gì?
Để hiểu viêm đường hô hấp trên là gì, trước tiên chúng ta cần biết về hệ hô hấp của cơ thể. Hệ hô hấp được chia thành hai phần chính:
- Đường hô hấp trên: Bao gồm mũi, họng (hầu), thanh quản và các xoang cạnh mũi. Đây là cửa ngõ đầu tiên mà không khí đi vào cơ thể.
- Đường hô hấp dưới: Bao gồm khí quản, phế quản và phổi.
Viêm đường hô hấp trên là tình trạng viêm nhiễm cấp tính hoặc mãn tính xảy ra ở bất kỳ bộ phận nào thuộc đường hô hấp trên. Khi các tác nhân gây bệnh (chủ yếu là virus, vi khuẩn) tấn công, niêm mạc của các cơ quan này sẽ bị sưng, viêm, tiết dịch, gây ra các triệu chứng khó chịu.
Các bệnh viêm đường hô hấp trên thường gặp nhất bao gồm:
- Viêm mũi họng (cảm lạnh thông thường): Phổ biến nhất.
- Viêm họng: Viêm nhiễm ở vùng họng.
- Viêm amidan: Viêm các khối amidan ở phía sau họng.
- Viêm xoang cấp tính: Viêm các xoang cạnh mũi.
- Viêm thanh quản: Viêm dây thanh âm, gây khàn tiếng hoặc mất tiếng.
Mặc dù các bệnh này thường không quá nguy hiểm và có thể tự khỏi sau vài ngày, nhưng chúng lại rất dễ lây lan và gây ra nhiều phiền toái trong sinh hoạt hàng ngày. Đặc biệt, nếu không được điều trị đúng cách hoặc ở những người có sức đề kháng yếu, chúng có thể tiến triển thành các biến chứng nghiêm trọng hơn.
Nguyên nhân gây viêm đường hô hấp trên
Có nhiều “thủ phạm” có thể dẫn đến tình trạng viêm đường hô hấp trên. Việc hiểu rõ các nguyên nhân này sẽ giúp chúng ta có những biện pháp phòng tránh hiệu quả.
Do virus
Phần lớn các trường hợp viêm đường hô hấp trên là do virus gây ra, chiếm khoảng 80-90%.
- Rhinovirus: Đây là loại virus phổ biến nhất gây cảm lạnh thông thường.
- Adenovirus, Coronavirus, Parainfluenza virus, RSV (Virus hợp bào hô hấp): Cũng là những loại virus thường gặp, gây ra các triệu chứng tương tự cảm lạnh.
- Virus cúm (Influenza virus): Gây ra bệnh cúm mùa, thường có triệu chứng nặng hơn cảm lạnh thông thường.
Khi virus xâm nhập vào niêm mạc đường hô hấp trên, chúng sẽ nhân lên và gây viêm, sưng, tiết dịch. Điều này giải thích tại sao cảm lạnh và cúm lại dễ lây lan đến vậy, chỉ cần một người hắt hơi hoặc ho là virus đã có thể phát tán ra môi trường rồi.
Do vi khuẩn
Một số trường hợp viêm đường hô hấp trên, đặc biệt là khi bệnh kéo dài, có triệu chứng nặng hơn hoặc có biến chứng, có thể do vi khuẩn gây ra.
- Streptococcus pyogenes (liên cầu khuẩn nhóm A): Là nguyên nhân phổ biến gây viêm họng hạt, nếu không điều trị có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm như thấp tim.
- Haemophilus influenzae, Streptococcus pneumoniae, Moraxella catarrhalis: Các loại vi khuẩn này thường gây viêm xoang cấp tính hoặc viêm tai giữa sau một đợt cảm lạnh do virus.
- Bạch hầu (Corynebacterium diphtheriae): Một bệnh lý nghiêm trọng gây viêm họng và có thể gây biến chứng về tim, thần kinh. Tuy nhiên, bệnh này đã giảm đáng kể nhờ tiêm vắc xin.
Tôi có một người bạn, anh ấy bị đau họng và sốt kéo dài. Ban đầu cứ nghĩ là cảm thông thường thôi, nhưng sau đó đau họng không chịu nổi, đi khám thì bác sĩ bảo bị viêm họng do liên cầu khuẩn và phải uống kháng sinh. May mà phát hiện kịp thời nên không bị biến chứng gì.
Do dị ứng
Dị ứng cũng là một nguyên nhân quan trọng gây ra các triệu chứng tương tự như viêm đường hô hấp trên, nhưng không phải do nhiễm trùng.
- Dị nguyên: Phấn hoa, bụi nhà, mạt nhà, lông động vật, nấm mốc…
- Phản ứng: Khi tiếp xúc với dị nguyên, cơ thể sẽ phản ứng bằng cách giải phóng histamine, gây sưng, ngứa, chảy nước mũi, hắt hơi.
- Viêm mũi dị ứng: Đây là tình trạng phổ biến nhất, gây ra các triệu chứng mãn tính hoặc theo mùa.
Các yếu tố nguy cơ làm tăng khả năng mắc bệnh
Ngoài các tác nhân gây bệnh trực tiếp, có nhiều yếu tố có thể làm tăng khả năng bạn bị viêm đường hô hấp trên:
- Hệ miễn dịch suy yếu: Trẻ nhỏ, người lớn tuổi, người mắc bệnh mãn tính (tiểu đường, HIV/AIDS), người đang dùng thuốc ức chế miễn dịch có sức đề kháng kém hơn, dễ bị nhiễm trùng.
- Tiếp xúc với môi trường đông người: Trường học, công sở, bệnh viện, phương tiện giao thông công cộng là nơi virus, vi khuẩn dễ lây lan.
- Vệ sinh cá nhân kém: Không rửa tay thường xuyên, đặc biệt sau khi ho, hắt hơi hoặc chạm vào các bề mặt công cộng.
- Ô nhiễm môi trường: Khói bụi, khói thuốc lá, khí thải công nghiệp, hóa chất độc hại gây kích ứng niêm mạc đường hô hấp, làm giảm khả năng bảo vệ của cơ thể.
- Thay đổi thời tiết đột ngột: Đặc biệt khi trời chuyển lạnh hoặc khô hanh, niêm mạc mũi họng dễ bị tổn thương.
- Dinh dưỡng kém và thiếu ngủ: Làm suy yếu hệ miễn dịch.
- Trào ngược dạ dày thực quản (GERD): Axit dạ dày trào ngược lên có thể gây kích ứng niêm mạc họng, thanh quản, tạo điều kiện cho viêm nhiễm.
- Hút thuốc lá: Gây tổn thương niêm mạc đường thở, làm giảm khả năng tự bảo vệ của cơ thể.
Triệu chứng viêm đường hô hấp trên
Các triệu chứng viêm đường hô hấp trên thường khá đa dạng và có thể xuất hiện đơn lẻ hoặc kết hợp với nhau, tùy thuộc vào tác nhân gây bệnh và bộ phận bị ảnh hưởng.
Các triệu chứng phổ biến
- Hắt hơi: Thường là dấu hiệu đầu tiên khi đường hô hấp trên bị kích thích.
- Sổ mũi, nghẹt mũi:
- Sổ mũi: Dịch mũi có thể trong, lỏng lúc đầu, sau đó đặc hơn và có màu vàng, xanh nếu có bội nhiễm.
- Nghẹt mũi: Cảm giác tắc nghẽn, khó thở qua mũi.
- Đau họng, ngứa họng: Cảm giác khó chịu, rát ở cổ họng, đau khi nuốt.
- Ho: Có thể là ho khan (thường do virus hoặc kích ứng) hoặc ho có đờm (do vi khuẩn hoặc khi dịch nhầy chảy xuống họng).
- Khàn tiếng hoặc mất tiếng: Khi thanh quản bị viêm.
- Sốt nhẹ: Thường là sốt dưới 38.5°C, đặc biệt là trong những ngày đầu.
- Mệt mỏi, đau đầu, đau nhức cơ thể: Cảm giác uể oải, không có năng lượng, đau mỏi toàn thân.
- Chảy nước mắt, đỏ mắt: Có thể gặp, đặc biệt trong trường hợp dị ứng hoặc cúm.
Tôi nhớ có lần tôi bị cảm lạnh, ban đầu chỉ hắt hơi sổ mũi thôi. Sau đó thì họng bắt đầu đau rát, rồi ho khan liên tục. Người thì cứ uể oải không muốn làm gì cả. Mấy ngày sau thì các triệu chứng giảm dần, nhưng cũng đủ làm mình mệt mỏi lắm rồi.
Triệu chứng ở trẻ em
Ở trẻ em, đặc biệt là trẻ nhỏ, các triệu chứng có thể không rõ ràng như người lớn. Trẻ có thể:
- Quấy khóc, biếng ăn, bỏ bú.
- Sốt cao hơn.
- Nôn trớ, tiêu chảy (thường gặp ở trẻ nhỏ).
- Khó ngủ.
- Nếu có biến chứng như viêm tai giữa, trẻ có thể dụi tai, sốt cao hơn.
Khi nào cần đi khám bác sĩ?
Mặc dù hầu hết các trường hợp viêm đường hô hấp trên đều tự khỏi sau vài ngày đến một tuần, nhưng bạn cần đi khám bác sĩ nếu xuất hiện các dấu hiệu sau, đặc biệt là khi bệnh có xu hướng nặng lên hoặc kéo dài:
- Sốt cao (trên 39°C) hoặc sốt kéo dài không hạ.
- Khó thở, thở dốc, thở khò khè, tức ngực.
- Ho kéo dài hơn 10 ngày, ho ra đờm có màu lạ (xanh đậm, nâu rỉ sét, có máu).
- Đau họng dữ dội, không nuốt được, kèm theo sưng hạch ở cổ.
- Đau nhức vùng mặt (trán, gò má) kéo dài, có thể là dấu hiệu viêm xoang.
- Các triệu chứng không cải thiện sau 7-10 ngày, hoặc có xu hướng nặng hơn.
- Trẻ nhỏ có dấu hiệu bất thường: Sốt cao co giật, khó thở, li bì, bỏ bú, nôn trớ liên tục.
- Bạn thuộc nhóm nguy cơ cao: Người lớn tuổi, người có bệnh mãn tính (hen suyễn, COPD, tiểu đường), người suy giảm miễn dịch.
Việc đi khám sớm sẽ giúp bác sĩ chẩn đoán chính xác tình trạng, loại trừ các bệnh lý nghiêm trọng hơn (như viêm phổi, cúm nặng) và đưa ra phác đồ điều trị phù hợp.
Phòng ngừa viêm đường hô hấp trên hiệu quả
Phòng bệnh hơn chữa bệnh luôn là nguyên tắc vàng. Để giảm nguy cơ mắc các bệnh về đường hô hấp trên, bạn có thể áp dụng các biện pháp sau:
Nâng cao sức đề kháng
- Chế độ ăn uống cân bằng: Bổ sung đầy đủ vitamin và khoáng chất từ rau xanh, trái cây, và thực phẩm giàu protein.
- Uống đủ nước: Giúp giữ ẩm niêm mạc, làm loãng dịch nhầy và hỗ trợ hệ miễn dịch.
- Ngủ đủ giấc: Đảm bảo 7-8 tiếng ngủ mỗi đêm giúp cơ thể phục hồi và tăng cường miễn dịch.
- Tập thể dục đều đặn: Vận động vừa sức giúp nâng cao sức khỏe tổng thể.
- Tiêm vắc xin: Tiêm vắc xin cúm hàng năm và các vắc xin khác theo lịch khuyến nghị (ví dụ vắc xin phế cầu khuẩn cho người lớn tuổi hoặc người có bệnh nền) giúp phòng ngừa các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp nghiêm trọng.
Giữ vệ sinh cá nhân và môi trường
- Rửa tay thường xuyên và đúng cách: Rửa tay bằng xà phòng và nước sạch trong ít nhất 20 giây, đặc biệt sau khi ho, hắt hơi, sau khi đi vệ sinh và trước khi ăn. Nếu không có xà phòng và nước, dùng dung dịch sát khuẩn tay nhanh chứa cồn.
- Tránh chạm tay lên mặt: Hạn chế chạm tay lên mắt, mũi, miệng để tránh đưa virus, vi khuẩn vào cơ thể.
- Che miệng khi ho, hắt hơi: Dùng khăn giấy hoặc khuỷu tay để che miệng và mũi khi ho, hắt hơi, sau đó vứt khăn giấy vào thùng rác và rửa tay.
- Tránh tiếp xúc gần với người bệnh: Hạn chế đến những nơi đông người khi có dịch bệnh, hoặc đeo khẩu trang nếu cần.
- Giữ ấm cơ thể: Đặc biệt vào mùa lạnh, giữ ấm vùng cổ, ngực và bàn chân. Tránh thay đổi nhiệt độ đột ngột.
- Vệ sinh nhà cửa sạch sẽ: Giữ nhà cửa thông thoáng, sạch bụi, hạn chế nấm mốc.
- Tránh xa khói thuốc lá và môi trường ô nhiễm: Khói thuốc lá và các chất ô nhiễm làm tổn thương đường hô hấp, tạo điều kiện cho mầm bệnh tấn công.
Chăm sóc khi bị viêm đường hô hấp trên tại nhà
Khi bạn đã không may bị viêm đường hô hấp trên, việc tự chăm sóc tại nhà đúng cách sẽ giúp các triệu chứng nhanh chóng thuyên giảm và ngăn ngừa biến chứng:
- Nghỉ ngơi đầy đủ: Hạn chế làm việc nặng, dành thời gian nghỉ ngơi để cơ thể tập trung vào việc hồi phục.
- Uống nhiều nước ấm: Nước ấm (nước lọc, trà thảo mộc, nước canh) giúp làm loãng đờm, làm dịu cổ họng và bù nước cho cơ thể.
- Súc miệng nước muối ấm: Giúp sát khuẩn vòm họng, giảm đau rát và làm sạch chất nhầy.
- Rửa mũi bằng nước muối sinh lý: Giúp làm sạch đường mũi, giảm nghẹt mũi và loại bỏ dịch nhầy.
- Sử dụng máy tạo độ ẩm: Đặc biệt trong mùa khô hoặc khi sử dụng điều hòa, máy tạo độ ẩm có thể giúp làm dịu đường hô hấp.
- Không tự ý dùng kháng sinh: Viêm đường hô hấp trên chủ yếu do virus, kháng sinh không có tác dụng với virus. Chỉ sử dụng kháng sinh khi có chỉ định của bác sĩ (khi có bằng chứng nhiễm khuẩn).
- Sử dụng thuốc không kê đơn (nếu cần): Các loại thuốc giảm đau hạ sốt (Paracetamol), thuốc giảm ho, thuốc thông mũi có thể giúp giảm triệu chứng. Tuy nhiên, cần đọc kỹ hướng dẫn sử dụng và tham khảo ý kiến dược sĩ hoặc bác sĩ.
- Ăn các thức ăn mềm, dễ tiêu: Súp, cháo, canh giúp cung cấp dinh dưỡng mà không gây kích thích họng.
Viêm đường hô hấp trên là một bệnh lý phổ biến nhưng chúng ta hoàn toàn có thể chủ động phòng ngừa và điều trị hiệu quả. Bằng cách hiểu rõ viêm đường hô hấp trên là gì, các nguyên nhân và triệu chứng, cũng như áp dụng các biện pháp chăm sóc và phòng ngừa, bạn sẽ có thể bảo vệ sức khỏe của bản thân và gia đình tốt hơn. Hãy luôn lắng nghe cơ thể mình và tìm kiếm sự giúp đỡ y tế khi cần thiết bạn nhé!
